ประวัติความเป็นมาอำเภอธาตุพนม
อำเภอธาตุพนมมีประวัติความเป็นมาโดดเด่นแตกต่างจากอำเภอทั้งหลายในประเทศไทย ความโดดเด่นในด้านประวัติที่แตกต่างจากอำเภออื่นๆมีอย่างน้อย 3 ประการคือ
- แหล่งอันเป็นที่ตั้งของอำเภอธาตุพนมมีประวัติความเป็นมายาวนานถึง 2000 ปีเศษ ก่อนตั้งเป็นอำเภอนับว่ายาวนานที่สุดกว่าอำเภอใดๆ
- ประวัติอันเป็นที่ตั้งของอำเภอธาตุพนมเป็นประวัติที่เป็นประวัติศาตร์ของอาณาจักรศรีโคตบูรที่เคยเจริญรุ่งเรืองในบริเวณแม่น้ำโขงตอนกลางและประวัติศาตร์ของเอชียตะวันออกเฉียงใต้
- เป็นประวัติที่เกี่ยวโยงกับพระธาตุพนมอันศักดิ์สิทธิ์และการเผยแพร่ของพระพุทธศาสนาจากชมภูทวีปมายังสุวรรณภูมิ
เราจึงสามารถแยกกล่าวถึงประวัติอำเภอธาตุพนมได้ 2 ส่วนคือ ประวัติอาณาบริเวณของอำเภอธาตุพนมในสมัยโบราณ และประวัติอำเภอธาตุพนมในสมัยปัจจุบัน
ประวัติอาณาบริเวณของอำเภอธาตุพนมในสมัยโบราณ จากตำนานอุรังคธาตุ ตำนานพระธาตุพนม เขียนโดยพระยาศรีไชยชมภู ข้าราชการแห่งสำนักพระราชวังลาว (เมื่อประมาณ พ.ศ. 2181-2233) ว่าบริเวณที่ตั้งองค์พระธาตุพนมเป็นอาณาจักรศรีโคตรบูร มีเมืองหลวงชื่อ ศรีโคตรบูร ตั้งอยู่ทางฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงบริเวณปากเซบ้องไฟ เจ้าผู้ครองนครชื่อพระยาศรีโคตรบูร ต่อมาเจ้าผู้ครองอาณาจักรศรีโคตรบูรองค์ที่ 3 ได้ย้ายเมืองหลวงจากฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงมายังฝั่งขวาแม่น้ำโขงเหนือที่ตั้งอำเภอธาตุพนมในปัจจุบัน เนื่องจากเมืองเดิมเกิดโรคระบาด พร้อมกันนั้นก็ตั้งชื่อเมืองใหม่ว่า มรุกขนคร อาณาจักรศรีโคตรบูรในสมัยของพระยาสุมิตรธรรมวงศา ราชาแห่งมรุกขนครมีความเจริญรุ่งเรืองมากทัดเทียมกับอาณาจักรเวียงจันทน์ โดยมีเส้นเขตแดนระหว่างกันที่ห้วยปากกะดิงและห้วยบางบาตร ต่อมาอาณาจักรศรีโคตรบูรล่ม เข้าใจว่าตกเป็นเมืองขึ้นของอาณาจักรเวียงจันทน์ในสมัยของเจ้าฟ้างุ้มมหาราช (พ.ศ. 1896-1915) แล้วเรื่องราวของอา
ณาจักรศรีโคตรบูรก็สูญหายไป แล้วปรากฏเมืองมรุกขนครใหม่ตั้งอยู่ที่พระบาทเวินปลาเหนือจังหวัดนครพนมในปัจจุบันเล็กน้อย
พ.ศ. 2233 - 2235 เจ้าราชครูโพนสะเม็กได้อพยพครอบครัวชาวเวียงจันทน์ 3000 คน มาบูรณะพระธาตุพนม ในสมัยพระไชยเชษฐาธิราชแห่งราชอาณาจักรลาวได้ต่อเติมยอดพระธาตุพนมให้สูงขึ้น และเสด็จมานมัสการพระธาตุพนมในงานเทศกาลวันเพ็ญเดือน 3 พระองค์ได้มอบข้าราชบริพารเป็นข้าโอกาสรักษาพระธาตุพนมไว้บางส่วน ที่เหลือได้นำไปนครจำปาศักดิ์
อาณาจักรศรีโคตรบูรยุคกลาง เริ่มตั้งแต่ พ.ศ. 2254 - 2340 มีผู้ปกครองอาณาจักรนับได้ 7 พระองค์ มีเหตุการณ์สำคัญคือมีการแย่งชิงราชสมบัติระหว่างผู้ปกครองเมืองและมีสงครามระหว่างราชอาณาจักรไทย - ลาว ทำให้มีการย้ายเมืองหลวงหลายครั้ง จนถึงอาณาจักรศรีโคตรบูรยุคสุดท้ายมีผู้ปกครองอาณาจักร 11 พระองค์ หลังจากนั้นผู้ปกครองเมืองล้วนแต่ได้รับการแต่งตั้งจากกระทรวงมหาดไทยทั้งสิ้น
ประวัติอำเภอธาตุพนมในปัจจุบัน ในช่วงปลายของอาณาจักรศรีโคตรบูร เริ่มมีการแผ่ขยายของลัทธิล่าอาณานิคมของประเทศมหาอำนาจ อังกฤษ ฝรั่งเศส ในปี พ.ศ. 2440 ไทยเสียดินแดงฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงให้แก่ฝรั่งเศส ทำให้อาณาจักรศรีโคตรบูรถูกแยกออกเป็นสองส่วน สองประเทศ ขณะนั้นพระยาพนมนครานุรักษ์ (ยศวิชัย) ปกครองเมือง ซึ่งตรงกับรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวปกครองราชอาณาจักรไทย และพระองค์ได้ปรับปรุงระเบียบบริหารราชการแผ่นดินเป็นแบบตะวันตก มีการปกครองหัวเมืองเป็นมณฑล จังหวัด อำเภอ ตำบล หมู่บ้าน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือแบ่งเป็น 2 มณฑลคือ มณฑลลาวกาว (อุบลราชธานี) และมณฑลลาวพวน (อุดรธานี) เมืองนครพนมเป็นหัวเมืองตรีอยู่ในสังกัดมณฑลลาวพวน สำหรับบริเวณธาตุพนมซึ่งเคยเป็นที่ตั้งเมืองหลวงอาณาจักรศรีโคตรบูร เมื่อย้ายเมืองไปที่อื่น บริเวณธาตุพนมจึงเป็นเพียงหมู่บ้านมีหน้าที่รักษาและบูรณะองค์พระธาตุพนมและขึ้นกับเมืองเรณูนคร
ในปลายปี พ.ศ. 2449 สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ได้เสด็จมาตรวจราชการที่มณฑลลาวพวน (อุดรธานี) เมืองสกลนคร เมืองนครพนม เมืองเรณูนคร และได้มาพักค้างคืนที่บริเวณข้างวัดพระธาตุพนม 1 คืน หลังจากเสด็จกลับถึงกรุงเทพฯแล้ว ในปี พ.ศ. 2450 ได้มีการปรับปรุงการปกครองในมณฑลต่างๆ โปรดให้ยุบเมืองเรณูนคร เป็นตำบลเรณูนคร และตั้งบ้านธาตุพนมขึ้นเป็นอำเภอธาตุพนม โดยอาศัยพลับพลารับเสด็จเป็นที่ว่าการอำเภอชั่วคราว ด้วยเหตุผลดังนี้
- บ้านธาตุพนมมีความเจริญกว่า มีการคมนาคมสะดวกทั้งทางบก ทางน้ำ คือมีถนนชยางกูรตัดผ่านและแม่น้ำโขง ให้ประโยชน์ในการทำมาหากินของราษฎร
- บ้านธาตุพนมเป็นสถานที่ตั้งปูชนียสถานที่สำคัญคือองค์พระธาตุพนม
- จะเป็นการลดปัญหาด้านชายแดนและปัญหาโจรผู้ร้ายได้ดี
- บ้านเรณูนครไม่เหมาะสม และอยู่ในที่ลุ่มน้ำท่วมถึงและขาดแคลนน้ำในฤดูแล้ง
อำเภอธาตุพนมถ้านับจากวันที่ได้รับการยกฐานะขึ้นเป็นอำเภอจนถึงปัจจุบันก็หนึ่งร้อยปีเศษแล้ว